"Η Αναλαμπή"

“Η ΑΝΑΛΑΜΠΗ”

ΝΙΚΟΣ ΘΕΜΕΛΗΣ
εκδόσεις Κέδρος, 2003

(Κριτική της μαθήτριας Τσιάκαλου Μαίρης)

Λίγα λόγια για το συγγραφέα…

 Ο Νίκος Θέμελης είχε γεννηθεί στην Αθήνα το 1947. Σπούδασε Νομικά στο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης και μετά το στρατιωτικό του συνέχισε τις σπουδές του στη Γερμανία, όπου το 1975 έκανε και το Διδακτορικό του σε θέματα Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων. Από το 1981 υπήρξε συνεργάτης του πρώην πρωθυπουργού Κώστα Σημίτη, ακολουθώντας τον στα υπουργεία Γεωργίας, Εθνικής Οικονομίας, Παιδείας, Βιομηχανίας και στα πρωθυπουργικά του καθήκοντα μεταξύ 1996-2004. Ως πολιτικός ο Νίκος Θέμελης για χρόνια πλάι στον πρώην πρωθυπουργό Κώστα Σημίτη, ήταν η νηφάλια σκέψη, ο δεύτερος προβληματισμός- αυτός που δεν παρασύρεται από τα γεγονότα, ο σκεπτικιστής, άνθρωπος του διαφωτισμού, ευρωπαϊστής, ορθολογιστής.

Εκτός από τον χώρο της πολιτικής και της επιστήμης τα ενδιαφέροντά του επικεντρώνονταν στη ζωγραφική, στη μουσική και στη λογοτεχνία. Ο Νίκος Θέμελης εμφανίστηκε στην ελληνική λογοτεχνία μόλις το 1998, με το μυθιστόρημα «Η αναζήτηση», το οποίο ήταν η αρχή της τριλογίας του. Με την πρώτη του κιόλας εμφάνιση προκάλεσε αίσθηση. «Η αναζήτηση» σημείωσε υψηλές πωλήσεις, όπως και τα επόμενα βιβλία. Η τριλογία ολοκληρώθηκε με τα βιβλία «Η ανατροπή» (2000) και «Η αναλαμπή» (2003). Το 2005 εκδόθηκε το «Για μια συντροφιά ανάμεσά μας», το 2007 το «Μια ζωή, δυο ζωές» και το 2008 το μυθιστόρημα «Οι αλήθειες των άλλων» (όλα κυκλοφορούν από τις εκδόσεις «Κέδρος»). Το τελευταίο του μυθιστόρημα, «Η συμφωνία των ονείρων», κυκλοφόρησε το φθινόπωρο του 2010 από τις εκδόσεις «Μεταίχμιο». Όλα γνώρισαν μεγάλη επιτυχία και μερικά από αυτά εκδόθηκαν στα γερμανικά, στα ιταλικά, στα τουρκικά και στα ρουμανικά.
         Το 2000 τιμήθηκε με το Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνίας, με το Βραβείο του λογοτεχνικού περιοδικού "Διαβάζω" για το μυθιστόρημά του "Η Ανατροπή" και με το βραβείο "πρωτοποριακής δημιουργίας - Γιάννος Κρανιδιώτης" στη Λευκωσία το 2009.  Στα 64 χρόνια του ο Νίκος Θέμελης νικήθηκε από τον καρκίνο.

Ο Νίκος Θέμελης ήταν ακριβώς όπως τον περιέγραψε, εμφανώς συγκινημένος, ο Κώστας Σημίτης: «...η ευρωπαϊκή ιδέα σε πράξη, ο εκσυγχρονισμός σε μαχητική έκδοση. Απέναντι στην εκτεταμένη μιζέρια της ελληνικής πολιτικής ζωής που απεχθάνεται τη μόρφωση, δυσπιστεί στην ευπρέπεια και καλλιεργεί μια επίπλαστη ευαισθησία ήταν ο σταθερός υπερασπιστής του ορθολογισμού, της παιδείας, της γνώσης, της εντιμότητας και του ήθους. Γι' αυτόν η πολιτική δεν περιοριζόταν στη διαμάχη για την εξουσία και τη νομή της, αλλά αφορούσε αξίες, οράματα, πεποιθήσεις για την κοινωνική ζωή. Έδινε σημασία στις άλλες γνώμες, αποστρεφόταν τις εμπάθειες και τους δογματισμούς, πρόσεχε τις προσωπικές πλευρές των προβλημάτων, προσπαθούσε να πετυχαίνει συνθέσεις. Αλλά ήταν ταυτόχρονα κριτικός όταν έπρεπε, καυστικός για την ιδιοτέλεια, ειρωνικός για τα μεγάλα λόγια. Πάντα σταθερά προσηλωμένος στις αξίες που πίστευε: στην αντίληψή του για μια κοινωνία που πρέπει να βελτιώνει συνεχώς το επίπεδό της, στην πεποίθησή του ότι κάθε άτομο έχει ευθύνη απέναντι στους πολίτες και γι' αυτό είναι επιβεβλημένη η ειλικρίνεια στις ανθρώπινες σχέσεις, η εναντίωση στους άκρατους εγωισμούς, η διαμάχη με την ισοπεδωτική μετριότητα».

Αξίζει κάποιος να αφιερώσει χρόνο για την ανάγνωση της τελευταίας συνέντευξής του. 

Η πλοκή…

Η ιστορία διαδραματίζεται στην Αθήνα και ξεκινά στα τέλη του 19ου αιώνα. Ο Διαμαντής με την γυναίκα του την Αριστέα ζουν στο αρχοντικό τους στην Νεάπολη, σε ένα νέο προάστιο κατοικούμενο κυρίως από αστούς , με θέα την Πατησίων, τον κάμπο της Αττικής και τον σιδηροδρομικό σταθμό του Όριεντ Εξπρές. Ο Διαμαντής, έμπορος υφασμάτων, διατηρεί κατάστημα μαζί με τον πατέρα του. Όταν ο τελευταίος πεθαίνει, ο Διαμαντής γίνεται βιομήχανος και το μόνο που τον ενδιαφέρει είναι η οικονομική του βολή. Ως σύντροφος της Αριστέας δεν ανταποκρίνεται όπως πρέπει, δεν υπολογίζει τη γνώμη της και την απατά με άλλες γυναίκες, αφού είναι πεπεισμένος ότι το μοναδικό καθήκον του είναι να της φέρνει χρήματα. Επηρεασμένος από τις πολιτικές του τοποθετήσεις, δεν δειλιάζει να φτάσει στα άκρα!          
Από την άλλη, η Αριστέα σκιαγραφείται ως μια χαρούμενη και συμπαθητική παρουσία. Λατρεύει να βλέπει το σπίτι της γεμάτο από τα αγαπημένα της πρόσωπα. Με τα χρόνια όμως αυτό ερημώνει, και η ίδια ωριμάζει. Διαμορφώνει δική της άποψη και δεν άγεται και φέρεται πια από άλλους, γίνεται δυναμική και διεκδικεί τα δικαιώματα της. «Πρωταγωνιστεί» στη ζωή της.

Στο ίδιο σπίτι κατοικεί και ο πολυαγαπημένος αδερφός της Αριστέας, ο Δημητράκης. Ο Δημητράκης είναι ένας προοδευτικός μεγαλοδικηγόρος και διανοούμενος που πιστεύει στη συνέχεια του Ελληνισμού, αλλά θαυμάζει και τη Γερμανική κουλτούρα. Ωστόσο, δεν ήταν μόνο ο αδερφός της Αριστέας αλλά και ο καλύτερος φίλος και σύμβουλος του Διαμαντή. Τελικά όμως ο Δημητράκης καταλήγει μπερδεμένος και συγχυσμένος από τα κοινωνικά προβλήματα και τις επιλογές της ζωής του…

 Ολόκληρη η οικογένεια αλλά κυρίως η Αριστέα ζει μια πληκτική ζωή μέσα στα πλούτη και στα λούσα της και όντας πιεσμένη από την κοινωνική κατακραυγή που μετά από επτά χρόνια γάμου δεν έχει ακόμα παιδιά, νιώθει δυστυχισμένη. Την παραμονή της πρωτοχρονιάς του 20ού αιώνα ,καθώς ήταν συγκεντρωμένοι στο σπίτι οικογένεια και φίλοι, η Αριστέα βρίσκει στα σκαλοπάτια του σπιτιού της ένα βρέφος… το οποίο χωρίς δεύτερη σκέψη αποφασίζει να κρατήσει. Ονομάζει το μωρό Στέφανο και όλοι μαζί, μετά από παράκληση της ίδιας, αποφασίζουν να κρατήσουν για πάντα το μυστικό. Η Αριστέα όμως όπως και κανείς άλλος δεν γνώριζε ότι το μωρό αυτό ήταν του Διαμαντή και της Ευαγγελίας (μιας φτωχής κοπέλας από τον Πειραιά ) που με την βοήθεια του Δημητράκη είχε φτάσει στη πόρτα του αρχοντικού. Ο Στέφανος μεγάλωσε με έκδηλη την λατρεία της Αριστέας γι’ αυτόν και γνωρίζοντας την βιολογική του μητέρα ως κυρία Ευαγγελία, φίλη του θείου του. Ο θείος του Στέφανου αποτελούσε το πρότυπο του που τον γαλούχησε σαν δεύτερος πατέρας. Τον θαύμαζε και τον αγαπούσε υπερβολικά, δεδομένου ότι η παρέα μαζί του ήταν γι’ αυτόν απολαυστική.

Ο Στέφανος σπούδασε νομικά στο Βερολίνο, όπου διαμορφώθηκε ως προσωπικότητα. Στο Βερολίνο, γνώρισε την ζωή σε όλες τις εκφάνσεις της, απέκτησε πνευματικές ανησυχίες και έγινε θιασώτης της λογοτεχνίας, της φιλοσοφίας και της μουσικής. Επιστρέφοντας στην Ελλάδα ασχολήθηκε με το θέμα των προσφύγων της Μικρασιατικής καταστροφής και στη συνέχεια, με τη δικηγορία και απέκτησε φίλους για πρώτη φορά! Έφτιαξε επιτέλους τη ζωή του…

Παρόλα αυτά, το θέμα της ανεξήγητης αυτοκτονίας του θείου του τον ταλάνιζε ώσπου μετά από πολύ κόπο ανακάλυψε το κρυμμένο ημερολόγιό του. Οι αποκαλύψεις τον άφησαν εμβρόντητο, αφού εκτός από τις απορίες που έλυσε έμαθε και το μυστικό της καταγωγής του! Αποφάσισε να μην αποκαλύψει σε κανέναν αυτά που έμαθε εκτός από την Μαρία, την ξαδέρφη του με την οποία είχε αναπτύξει μια περίεργη και ιδιαίτερη σχέση. Ο Στέφανος αναγνώρισε την αγάπη της Αριστέας∙ αυτή , άλλωστε, ήταν η μητέρα του.  

Η κριτική μου…

To βιβλίο εκτυλίσσεται σε μια φορτισμένη περίοδο (1900-1935), αρχές του 20ού αιώνα έως τις παραμονές της δικτατορίας του Μεταξά. Την περίοδο αυτή θάλλουν τα ζητήματα του εθνικού διχασμού και του Μεσοπολέμου, η διαμάχη για το γλωσσικό ζήτημα, η Μικρασιατική Καταστροφή καθώς και η κατάλυση της Ελληνικής Δημοκρατίας. Εύστοχα ο συγγραφέας παρουσιάζει τα γεγονότα αυτά με ζωντανές εικόνες και πειστικές περιγραφές μέσα από τη ζωή μιας πλούσιας αστικής οικογένειας, του Διαμαντή και της Αριστέας. Είναι προφανές ότι οι ήρωες από μόνοι τους καθοδηγούν την ιστορία και εξυπηρετούν την πλοκή του έργου, δεν λειτουργούν ως εντολοδόχοι αλλά ως εντολείς.

 Η αστική τάξη , ως άρχουσα τάξη, είχε μεγάλη ευθύνη για την εξέλιξη των γεγονότων. Παρόλα αυτά, αποδείχθηκε ότι τα οράματα της τάξης αυτής ήταν μια αναλαμπή, μια πρόσκαιρη αναλαμπή που μετά έσβησε. Με την ίδια παραστατικότητα, όμως, περιγράφεται η ευρύτερη κατάσταση της χώρας και του απλού λαού που δέχτηκε τις ολέθριες συνέπειες των γεγονότων.

Ο συγγραφέας επιχειρεί να αναστήσει την εποχή μέσα από την λεπτομερή περιγραφή. Εύλογο είναι να δημιουργείται η εντύπωση πως με την μέθοδο αυτή θα επιδίδεται στην αμετροέπεια και η ανάγνωση θα γίνεται κουραστική. Αντιθέτως, ο συγγραφέας καταφέρνει, μέσα από το εύστοχο και πλούσιο λεξιλόγιο, να δημιουργήσει έναν μαγευτικά εύγλωττο λόγο χωρίς να πλατειάζει. Με τον τρόπο αυτό χτίζει ένα μωσαϊκό, στο οποίο ο καθένας μπορεί να αφήσει την φαντασία του να φτιάξει το δικό της τοπίο.

Πολύ ενδιαφέρουσα επίσης είναι και η οπτική γωνία που τηρεί ο αφηγητής. Ως παντογνώστης, γνωρίζει κάθε κομμάτι και κάθε πρόσωπο της ιστορίας παρουσιάζοντάς τα με τέτοιο τρόπο, ώστε να κρατάει ζωντανή την αγωνία των αναγνωστών. Επιπλέον, μέσα από τη διαφορετικότητα των ιδεολογιών που προβάλλει, προβληματίζει τους αναγνώστες και έτσι οι ίδιοι δεν αποκτούν μόνο πληροφορίες, αλλά μπορούν να σχηματίσουν άποψη για τα γεγονότα.

Συμφωνώ απόλυτα με τον χαρακτηρισμό της «Αναλαμπής» ως του «λογοτεχνικού μανιφέστου του εκσυγχρονισμού», αφού παρακινεί τους αναγνώστες να είναι κριτικοί στα γεγονότα και να χρησιμοποιούν το παρελθόν τους, για να φτιάξουν το μέλλον τους.

 Η «Αναλαμπή» αποτελεί ένα λογοτεχνικό δημιούργημα υψίστης σημασίας, που εξυπηρετεί απόλυτα τον όρο που της προσδίδεται (λογοτεχνικό). Θα πρότεινα ανεπιφύλακτα το συγκεκριμένο βιβλίο σε όσους θα ήθελαν να κάνουν ένα ευχάριστο ταξίδι στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου. Κατά την γνώμη μου, είναι ένα από τα πιο καλογραμμένα μυθιστορήματα και ένα από τα ωραιότερα βιβλία που έχω διαβάσει, αφού διατηρεί μια αντικειμενική στάση απέναντι στα γεγονότα και συνθέτει την πλοκή της ιστορίας γύρω από αυτά με εξαιρετική χάρη. Αξίζει κάποιος να το διαβάσει, ήταν απίστευτα καλό!

Βιβλιογραφία

• Στη μνήμη του Νίκου Θέμελη
• Νίκος Θέμελης, με όραμα για την Ελλάδα και τη γνώση
• Συγκίνηση για το θάνατο του Νίκου Θέμελη
• Η δική μου ανάγνωση